حج در گفتمان انقلاب اسلامی
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حمید احمدی حاجیکلائی
مقدمه
انقلاب اسلامی برخاسته از اسلام و تعالیم مکتب اهل بیت علیهم‌السلام و با جوهرۀ فرهنگی دورۀ نو و جدیدی را در حیات اجتماعی، سیاسی و دینی مردم ایران و مسلمانان گشود؛ بسیاری از مناسک و آیین‌های مذهبی نیز جایگاه و موقعیت اصلی خود نزدیک و احیا گردیدند، از جمله این مناسک و آیین، حج است که به عنوان عبادت فاخر و بی‌بدیل که خالق فرصت‌ها و دارای ظرفیت‌های بی‌شماری میباشد.
حج هم فرصتی برای تعمیق باورها به اصول و مبانی اسلام و هم بستری برای بالندگی و رشد جهات معنوی و فرهنگی جامعه اسلامی و عنصری مهم در تحکیم و ساخت هویت جمعی مسلمانان در کانون توجه انقلاب اسلامی قرار گرفت.
حج در گفتمان انقلاب اسلامی
حج به عنوان یک خرده نظام در کنار دیگر خرده نظام‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کارکردهایی دارد. همه این خرده نظام‌ها تحت تأثیر جهان‌بینی فراگیری طراحی و ساخته می‌شوند. و البته هر نوع جهان‌بینی دربرگیرندۀ باورها و مفروضاتی است که انتظار می‌رود دیگر خرده‌نظام‌ها از سرچشمه آن سیراب شوند و منطبق بر هست‌های تجویزی آن، بایدها و نبایدهای خود را برور نمایند، از این روست که حج منطبق بر گفتمان انقلاب اسلامی مولد عبادتی ویژه و خاص برگرفته از سنت و کتاب الهی باشد.
گفتمان شکل‌گرفته بر پایۀ گفتمان انقلاب اسلامی، متأثر از اندیشه و مبانی فکری است که مولد گفتمان انقلاب است؛ یعنی اسلام سیاسی، اسلام سیاسی جوهره‌اش بر جامعیت اسلام و عینیت سیاست و دیانت و توأمان بودن دین و دنیاست. این گفتمان در حج که با عنوان «حج ابراهیمی ـ محمدی9» طرح شده است بر جامعیت فریضه حج و در آمیختگی ابعاد معنوی و سیاسی در آن است. این گفتمان غیریّت خود را برابر گفتمان‌هایی بنا کرده است که بر تک‌بعدی بودن حج یعنی صرفاً به عنوان یک عبادت خالی از سایر ابعاد اجتماعی و سیاسی و همچنین گفتمان التقاطی که حج را صرفا بر امور دنیوی خلاصه می‌کند، و همچنین گفتمان اسلام آمریکایی و استعمار که اسلام را تهی از معانی و ابعاد سیاسی آن و اسلام منزوی، پی‌جویی و معرفی می‌کند، قرار دارد. 1
امام (ره) و رهبری انقلاب با شناخت عمیق از اسلام و نیاز جامعه امروز با بهره‌گیری از ارزش‌ها و آموزه‌های برخاسته از سنت و کتاب و عقل به تبیین و بازتولید این گفتمان و اجزا و مؤلفه‌ها و ویژگی‌های آن پرداخت. این گفتمان حج برگرفته از گفتمان اسلامی است؛ چنانچه امام خمینی (ره) بیان می‌کند: «اسلام یک دین عبادی ـ سیاسی است که در امور سیاسی‌اش عبادت منضم است و در امور عبادی‌اش سیاست.»2
بر همین اساس، ایشان دربارۀ حج می‌فرمایند:
یکی از فلسفه‌های بزرگ حج قضیه بعد سیاسی اوست، که دست‌های جنایتکار از همه اطراف برای کوبیدن این بعد در کار هستند و تبلیغات دامنه‌دار آن‌ها مع‌الاسف در مسلمین هم تأثیر کرده است که مسلمین سفر حج را بسیارشان یک عبادت خشک خالی بدون توجه به مصالح مسلمین می‌دانند. حج از آن روزی که تولد پیدا کرده است، اهمیت بعد سیاسی‌اش کمتر از بعد عبادی‌اش نیست، بعد سیاسی علاوه بر سیاستش خودش عبادت است.3
غیریت گفتمان انقلاب اسلامی در حج
غیریت این گفتمان را در مقابل اندیشه غرب‌گرایان و سنت‌گرایانی که صرفاً حج را در عبادت خلاصه کردند و آن را از روح اصلی آن تهی کردند، قرار دارد و مصادیق روشن بانیان گفتمان مقابل آخوندهای درباری، حکّام کشورهای مرتجع اسلامی و دولت‌های استعماری معرفی می‌کند.
آن‌طور که آخوندهای درباری منطقه و غیر منطقه می‌گویند حج باید از جهات سیاسی خارج باشد، اینها رسول الله را محکوم می‌کنند، اینها خلفای اسلام را محکوم می‌کنند، ائمه هدی را محکوم می‌کنند، اینها نمی‌دانند که این سفر حج و این حج برای این مسائل بوده است، برای قیام ناس بوده است، برای این بوده است که مسلمین مشکلات مسلمین را درک کنند و در رفعش کوشش کنند، برای این بوده است که بین مسلمین اخوت و مودت پیدا بشود.4
تببین و استدلالی که برای این گفتمان ارائه می کند سنت و سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه هدی: است که همه فرق اسلامی به این سنت و سیره پایبندند. حضرت آیت الله خامنه‌ای نیز در تبیین همین گفتمان بیان می‌دارد: «حج یک میدان عملی است برای اینکه این آمیختگی (دین و سیاست) را نشان دهد.» 5«دنیا و آخرت در حج مجتمع شده است، حج مظهر یک چنین چیزی است.» 6
دال مرکزی این گفتمان یعنی «حج ابراهیمی ـ محمدی صلی‌الله‌علیه‌وآله» با ویژگی‌ها و مؤلفه‌های خاص خود همانند محوریت توحید و برائت از مشرکان و اتحاد امت اسلامی توانسته در چند دهۀ اخیر بر سایر گفتمان‌های متکی بر اندیشه‌های سلفی، وهابی، و فرقه‌گرایانه و غرب‌گرایانه فائق آید. دال‌های شناور این گفتمان عبارتنداز: توحید و نفی شرک و برائت از مشرکان و وحدت امت اسلامی، توجه به مسائل جهان اسلام به ویژه آرمان فلسطین و قدس شریف است.
توحید در گفتمان حج انقلاب اسلامی
حج در گفتمان اسلامی مظهر تجلی توحید و عرصه تمرین و ممارست برای زیست موحدانه است و لذا همه حرکات، اذکار و آهنگ آن باید بر محور توحید باشد. چنانچه امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه در توصیه به زائران خانه خدا می‌نویسد:
عمق جنبه‌های توحیدی و سیاسی این عمل را جز انبیای عظام و اولیای کرام «علیهم الصلوة و السلام» و خاصه عبادالله کس دیگری نمی‌تواند ادارک کند. این پدر توحید و بت‌شکن جهان به ما و همه انسان‌ها آموخت که قربانی در راه خدا، پیش از آنکه جنبه توحیدی و عبادی داشته باشد، جنبه‌های سیاسی و ارزش‌های اجتماعی دارد... و به همه فهماند که «مکه» و «منی» قربانگاه عاشقان است و اینجا محل نشر توحید و نفی شرک است. ... این بت‌شکن و فرزند عزیزش، بت‌شکن دیگر، سید انبیاء محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌وآله به بشریت آموختند که بت‌ها هر چه هست باید شکسته شوند، و کعبه ام‌القرای جهان اسلام است و آنچه از آن بسط پیدا کرده تا آخرین نقطه زمین، تا آخرین روز جهان، باید از لوث بت‌ها تطهیر شود... کعبه معظمه یکتا مرکز شکستن این بتهاست. ابراهیم خلیل، در اول زمان و حبیب خدا و فرزند عزیزش مهدی موعود ـ روحی فداه ـ در آخر زمان، از کعبه ندای توحید سردادند و می‌دهند. 7
برائت از مشرکان از متغیرهای مهم گفتمان حج ابراهیمی
یکی از دال‌ها و مؤلفه‌های گفتمان حج ابراهیمی ـ محمدی صلی‌الله‌علیه‌وآله برائت از مشرکان است. آیت الله جوادی آملی در خصوص این مؤلفه و عنصر مهم گفتمان حج ابراهیمی ـ محمدی صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرماید:
ذات اقدس اله به ابراهیم خلیل فرمود: بعد از ساختن کعبه که مطاف زائران و قبلۀ مسلمین اس، اعلان حج کن، آنگاه مردم خود می‌آیند، از طرف تو اعلان کردن و از طرف مردم لبیک گفتن. این اعلان، همان است که هر کس مستطیع است، باید مکه برود: «و لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إلیه سبیلاً»8 این عبارت از اعلان اول است. اکنون با این اعلان مردم از نقاط دور و نزدیک دنیا به حرم امن اله بار یافته، به مکه رسیدند و وارد آن سرزمین شدند و «حج اکبر» تشکیل شد، فریاد و اعلان نیز مطرح است و آن «اعلان تبرّی» است: «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَریءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ وَ رَسُولُهُ»9 یعنی وقتی که همه جمع شدند و حج اکبر تشکیل شد، بگویید: خداوند و پیامبرش از مشرکین و شرک و کارهای شرک‌آلود منزه و بیزارند.
این اعلان و پیام دوم قبل از قیام حضرت امام راحل(قدس سره) فراموش شده بود، یعنی همه به مکه می‌رفتند و حج را انجام می‌دادند، اما «برائت از مشرکین» در حج مطرح نبود. حضرت امام (قدس سره) این کار را زنده کرد. و این کار آسانی نیست که انسان هم با قدرت شرق و هم با ابرقدرت غرب درافتد و به هر دو بگوید: «نه» و از آن‌ها اعلان بیزاری کند. حضرت امام امت (قدس سره) این کار را اقامه کرده و احیا نمود. 10
برائت از مشرکان که جلوه‌ای از توحید است از عناصر مهم آموزه‌های اسلامی در حج بوده است که به دلیل حاکمیت اسلام آمریکایی، ارتجاع و روحانیون وابسته، سالیانی به انزوا رفت و تعطیل ماند و انقلاب اسلامی بر اساس همان گفتمان خاص خود، این عنصر مهم را در این عبادت جامع و فاخر احیا کرد و در طول دوران حج‌گزاری جمهوری اسلامی ایران همواره مورد اهتمام قرار گرفت و این اوج بیزاری از مشرکان و کفار و استکبار در همۀ اجزای حج‌گزاری همراه بوده و در همۀ اجزای مراسم عظیم حج دمیده شده است. امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه در تبیین این متغیر و مؤلفۀ مهم در گفتمان حج می‌نویسند:
اعلان برائت از مشرکان که از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج است باید در ایام حج به صورت تظاهرات و راهپیمایی با صلابت و شکوه هرچه بیشتر و بهتر برگزار شود.
... و فریاد کوبنده برائت از مشرکان و ملحدان استکبار جهانی و در رأس آنان امریکای جنایتکار را در کنار خانه توحید طنین‌اندازند و از ابراز بغض و کینه خود نسبت به دشمنان خدا و خلق غافل نشوند. مگر تحقق دیانت جز اعلام محبت و وفاداری نسبت به حق و اظهار خشم و برائت نسبت به باطل است؟ حاشا که خلوص عشق موحدین جز به ظهور کامل نفرت از مشرکین و منافقین میسر شود و کدام خانه‌ای سزاوارتر از کعبه و خانه امن و طهارت و ناس که در آن هر چه تجاوز و ستم و استثمار و بردگی و یا دون صفتی و نامردمی است عملا و قولا پشت شود و در تجدید میثاق «الست بربکم»11 بت آلهه‌ها و اربابان «متفرقون»12 شکسته شود و خاطره مهم‌ترین و بزرگ‌ترین حرکت سیاسی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در «وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ»13 زنده بماند و تکرار شود. چرا که سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و اعلان برائت کهنه شدنی نیست. 14
آیت الله خامنه‌ای نیز «برائت از مشرکان»را در حج یک امر واجب می‌داند و می‌گوید:
نکتۀ بعد این است که مسأله برائت، البته یک امر واجب در حج است. منظور ما این نیست که برائت از واجباتی است که اگر کسی عمداً ترک کرد، حجش باطل شود. نه؛ اهل معرفت می‌فهمند که مراد از وجوب آن چیست. قطعاً واجب است به این بیانی که عرض می کنیم. اما نه مثل بقیۀ واجبات حج، مانند وقوف در عرفات یا در مشعر و یا طواف. نه؛ نوع دیگری از وجوب است که آن نوع دیگر، گاهی اوقات اهمیتش بیشتر از واجبات این سبکی غیر سیاسی می‌شود. برائت، واجب است. یعنی چه؟ یعنی خدای متعال حج را برای اعلام حضور مؤمنین در حج ـ «لیشهدوا منافع لهم»، «قیاماً للناس» ـ و بقیۀ جهاتی که در آن است، معین کرده است. عده ای در طول سالیان دراز، بر اثر غفلت و نادانی و یا اغراض و مطامع، نگذاشتند حج چنان‌که باید انجام بگیرد، برگزار شود. ما اکنون می‌خواهیم حج را به نقطه و مرکز اصلی خودش برگردانیم. آیا این کار واجب است یا واجب نیست؟ آیا کسی می‌تواند بگوید شرعاً گذاشتن حج در جایگاه حقیقی خودش واجب نیست؟ می‌شود کسی بگوید این مستحب است؟ می‌شود کسی بگوید که این اجتناب‌پذیر است؟ کسی که می‌تواند اندکی در این راه کاری بکند، می‌شود بگوید که من این کار را نمی‌کنم؟ یا نه، این جزو واضحات است.15
رهبری جمهوری اسلامی در تبیین اندیشۀ امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه برائت را جزو حج و واجب حج و حج بدون برائت را حج نمی‌داند.16 و لذا حج با چنین خصوصیتی به گفتمان غالب تبدیل می‌شود و روح حاکم بر این عبادت قرار می‌گیرد.
امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه با توجه به ایراداتی که ممکن است دستگاه‌های تبلیغاتی استعمار به کمک حکام مرتجع و روحانیون درباری و وابسته به زر و زور ارائه کنند و تبلیغات دامنه دار علیه این اندیشه برخاسته از اسلام ناب به راه بیندازند به ارائه پاسخی مستدل می‌پردازد و می‌نویسد:
باید مسلمانان فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق و نفرت و بغض عملی نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند و به وسوسه خناسان وشبهات تردید آفرینان و متحجرین و منحرفین گوش فرا ندهند و لحظه‌ای از این آهنگ مقدس توحیدی و جهان شمولی اسلام، غفلت نکنند که مسلماً جهانخواران و دشمنان ملتها، بعد از این آرام و قرار نخواهند داشت و به حیله‌ها و تزویرها و چهره‌های گوناگون متمسک می‌شوند و روحانی نماها و آخوندهای درباری و اجیرشدگان سلاطین و ملیگراها و منافقین به فلسفه‌ها و تفسیرها و برداشتهای غلط و منحرف روی می‌آورند و برای خلع سلاحهای مسلمانان و ضربه زدن به صلابت و ابهت و اقتدار امت محمد - صلی الله علیه و آله و سلم - به هر کاری دست می‌زنند و چه بسا جاهلان مُتنسّک17 بگویند که قداست خانه حق و کعبه معظمه را به شعار و تظاهرات و راهپیمایی و اعلان برائت نباید شکست و حج جای عبادت و ذکر است نه میدان صف آرایی و رزم و نیز چه بسا عالمان مُتهتّک18 القا کنند که مبارزه و برائت و جنگ و ستیز، کار دنیاداران و دنیا طلبان بوده است و ورود در مسائل سیاسی، آن هم در ایام حج دون شأن روحانیون و علما میباشد. که خود این القائات نیز از سیاست مخفی و تحریکات جهانخواران به شمار می‌رود که مسلمانان باید با همه امکانات و وسایل لازم به مقابله جدی و دفاع از ارزش‌های الهی و منافع مسلمین برخیزند. 19
وحدت از دال‌های گفتمان حج ابراهیمی ـ محمدی صلی‌الله‌علیه‌وآله
وحدت امت اسلامی از دیگر مؤلفه‌های مهم گفتمان حج ابراهیمی ـ محمدی صلی‌الله‌علیه‌وآله است که امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه و حضرت آیت الله خامنه‌ای همواره بر آن تأکید نموده و از سیاست‌های راهبردی حج جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی قرار گرفته است. دعوت به وحدت و اتحاد و ترویج این اندیشه در کنار عنصر برائت از مشرکان از ویژگی‌ها و شاخص‌های برجسته گفتمان حج ابراهیمی و محمدی صلی‌الله‌علیه‌وآله بوده که امام احیاگر آن بودند:
کار اول، عبارت از تطهیر حرم از شرک و مشرکان، و کار دوم، عبارت از تنزیه امت اسلامی از نزاع و اختلاف است و در عصر کنونی نیز، حضرت امام راحل هر دو کار را انجام داد: 1. برگزاری مراسم برائت از مشرکین 2. دعوت به «وحدت» از همه فرقه‌های اسلامی. 20
امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه حج مطلوب خداوند تعالی را بیداری و اتحاد امت اسلامی می‌داند و آیت الله خامنه‌ای یکی از پیام های اصلی انقلاب اسلامی را وحدت بین مسلمین می‌خواند و از کارگزاران حج و زائران خانه خدا می خواهد که از خطر تفرقه و جدایی که با طراحی دشمن صورت می گیرد به دور باشند. 21 وی حج را مظهر و تجلی‌گاه معنویت، وحدت و برائت می‌داند و می‌گوید:
حج از یک طرف مظهر معنویت است ارتباط با خدا، آشنا شدن دل با آیات الهى و نزدیک شدن هرچه بیشتر انسان به خدا از یک طرف مظهر وحدت است یکپارچگى امّت اسلام، برداشتن دیوارها و حجابها و پُر کردن درّه‌ها و شکاف‌هایى که یا به‌دست دشمن، یا به‌وسیله‌ى تعصّبات و اوهام به وجود آمده است، و نیز ایجاد قدمى به سوى امّت واحده‌ى اسلامى است و از طرف دیگر مظهر برائت از دشمنان خدا، برائت از مشرکین و ایادى شرک و کفر است. اگر إن شاء اللّه این سه جهت در حج متجسّد و مجسّم شود، حج فایده‌ى خود را بخشیده است. 22
توجه به مسائل جهان اسلام به ویژه فلسطین از عناصر گفتمانی حج ابراهیمی
توجه و اهتمام به مسائل جهان اسلام که امروز در رأس همۀ مسائل، مسأله فلسطین و قدس شریف قرار دارد، از دیگر شاخص‌های گفتمان حج ابراهیمی ـ محمدی صلی‌الله‌علیه‌وآله است. آیت الله خامنه‌ای دربارۀ این مؤلفۀ مهم از گفتمان حج برخاسته از انقلاب اسلامی در پیامشان به کنگرۀ حج بیان می‌دارد:
سازش دولت‌ها با صهیونیسم مردود اعلام می‌شود. چون این به معنی آوارگی همیشگی ملت فلسطین و اشغال همیشگی کشور فلسطین به وسیله دشمن است. 23
امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه در پیامشان به کنگرۀ حج که در سال 134 صلی‌الله‌علیه‌وآله شمسی صادر کردند، مسأله فلسطین و کمک به آزادی آن و مبارزان راه فلسطین و خطر صهیونیسم را گوشزد می‌کند و مسلمانان را به چاره‌جویی فرا می‌خواند.
برای آزادی فلسطین از چنگال صهیونیسم، دشمن سرسخت اسلام و انسانیت، چاره‌اندیشی کنید. از مساعدت و همکاری با مردان فداکار که در راه آزادی فلسطین مبارزه می کنند غفلت نورزید. 24
از ویژگی‌های دیگر این گفتمان، طرح مسائل مهم جهان اسلام و توجه امت اسلامی و نخبگان و رسانه‌ها و اندیشمندان جهان اسلام به آنهاست. همه آگاهان از امت اسلامی امروز بر زخم و آلام بزرگ امت اسلامی واقفند و آن مسأله فلسطین و قدس شریف میباشد و غصب بخشی از کیان اسلامی از سوی رژیم غاصب صهیونیستی است. رهبران انقلاب اسلامی در همهی بیانیه‌ها، پیام‌ها و سخنرانی‌ها در خصوص حج به مسأله فلسطین به عنوان مهم‌ترین و اساسی‌ترین معضل بزرگ تحمیلی از سوی دشمن صهیونیستی و استکبار غرب بر جهان اسلام پرداختند. این ویژگی مهم گفتمان حج انقلاب اسلامی از سوی امام خمینی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه چنین تبیین گردید:
مشکلات مردم در حج، باید تمام بلادی که وارد می‌شوند و مردم و مستطعینش، با روحانیون محترم وارد می‌شوند، باید بررسی از اوضاع مسلمین در هر سال بشود که مسلمین در چه حال هستند... اینها امری است که باید رسیدگی به آن بشود و حج برای همین امور است. حج برای این است که مشکلات یک سال مسلمین را بررسی کنند و در صدد رفع مشکلات برآیند.25
و دربارۀ خطر اسرائیل بیان می‌دارند:
مع‌الأسف با اختلافاتی که در مناطق دیده می شود ـ خصوصا در مناطق عربی ـ این موجب شده که اسرائیل با جمعیت کمی که دارد در مقابل اعراب با آن جمعیت کثیر و سازوبرگ کثیر ایستادگی کند. اگر جلوی این جرثومه فساد گرفته نشود طمع او بر تمام منطقه است و او اکتفا نمی‌کند بر فلسطین و مسجدالاقصی، او هر جا را می خواهد غلبه کند. بر مسلمین و دولت‌های اسلامی که با هم متحد بشوند و این جرثومه فساد را از بن و بیخ برکنند.26
آیت الله خامنه‌ای نیز در پیامشان به کنگرۀ عظیم حج می‌نویسند:
وضع کنونی جهان اسلام و حوادث محنت باری که در هر گوشۀ آن، زندگی را بر میلیون‌ها انسان تلخ و دشوار کرده است، فاجعه بی‌نظیر فلسطین مغصوب، محنت تاریخی مسلمانان بالکان، اوضاع کشمیر و افغانستان، اوضاع انزجارآمیز وضع اقلیت‌های مسلمان در برخی از کشورهای اروپایی همه و همه شواهد گویای این حقیقت تلخند. 27
برگزاری سالانه کنفرانس قدس و فلسطین در موسم حج، تبیین جنایات و مظالم صهیونیسم بر فلسطینی‌ها و در سرزمین‌های اشغالی خاصه، و به طور عام توجه و اهتمام متولیان حج در مناسبت‌های مختلف به مصائب مبتلابه در جهان اسلام، همانند مسائل عراق و افغانستان و بالکان به صورت جمع‌آوری کمک، برگزاری نشست‌ها و ارتباط با بعثه‌ها و علما و اندیشمندان این کشورها برای چاره‌جویی و طرح مسائل مشترک برای برون‌رفت، از این نوع اقدام‌ها بوده است.
رهبری انقلاب اسلامی در این خصوص می‌فرمایند:
حج می‌تواند دنیای اسلام را متوجه مسئولیت سنگین خود کند. حج می‌تواند این معرفت را به ملت‌های اسلامی بدهد که حضور در صحنه و داشتن موضع قاطع در این قضیه، با منافع خود آن‌ها پیوستگی دارد.
... بنابراین مسئلۀ حج و استفادۀ از همۀ ظرفیت‌های این واجب عظیم الهی برای بهبود حال مسلمین جهان و همه کشورهای اسلامی، بسیار مهم است و هرچه بتوان در این زمینه، کار و تلاش و خدمت کرد، باارزش است. 28
------------------------
1 . ر.ک: صحیفۀ حج، ج 1، ص 112 و 157؛ ج 2، ص 241.
2. سخنرانی در 21 مهر 59.
3. همان.
4 . همان، ص 112ـ111.
5 . سخنرانی در جمع کارگزاران حج در تاریخ 25/4/097
6 . همان.
7 .12 شهریور 1362، صحیفه حج، ج 1، ص 1ـ120.
8 . آل‌عمران، آیه 97.
9 . توبه، آیه 97.
10 . بنیان مرصوص، امام خمینی (قدس سره)، ص 3ـ272.
11 . از آیه 172 سوره اعراف.
12 . اشاره به آیه 39 سوره یوسف.
13 . از آیه 3 سوره توبه.
14 . صحیفه حج، ج 1، ص 8ـ197.
15 . همان، ج 2، ص 150 ـ 149.
16 . همان، ج 2، ص 152.
17 . جاهلان زاهدنما.
18 . رسوا و بی‌حیا.
19 . صحیفه حج، ج 1، ص 198.
20 . آیت الله جوادی آملی، بنیان مرصوص امام خمینی (قدس سرهم) ص 5ـ274.
21 . صحیفه حج، 1، ص 113.
22 . همان، ص 247.
23 . همان، ص 166.
24 . همان، ج 1، ص 12.
25 . صحیفه حج، ج 1، ص 111.
26 . همان، ص 19.
27 . همان، ج 2، ص 201.
28 . همان، ج 2، ص 281 ـ 280.